فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی مانند تیغ دولبه‌ای است که نوع استفاده ما از آن در چالش یا فرصت محسوب‌شدنش به طرز قابل ملاحظه‌ای تأثیرگذار است، با تمام اینها، اما در کنار فرصت‌ها و مزایایی که حضور و استفاده درست از این فضا به دنبال دارد، برخی قواعد حاکم بر فضای مجازی موجب شده است با چالش‌هایی در این زمینه مواجه باشیم و نگرانی از چالش‌های فضای مجازی به خصوص در حوزه‌های خانواده، زنان و کودکان امری جهانی است. بر همین اساس همه کشور‌های دنیا به فراخور نظام ارزشی خودشان با قواعدی در تلاشند از آسیب‌های فضای مجازی بر اقشار و گروه‌های مختلف به خصوص کودکان و نوجوانان و زنان بکاهند. در کشور ما، اما کمتر به این مسائل توجه شده است؛ موضوعی که سمیرا خطیب‌زاده، عضو هیئت علمی دانشگاه سوره در دیدار با رهبر معظم انقلاب بر آن تأکید و رهاشدگی فضای مجازی را در سه ساحت زن، خانواده و از همه مهم‌تر کودک، یک نگرانی بزرگ عنوان کرد. از نگاه وی به دلیل اینکه خانواده یکی از مهم‌ترین میدان‌های تأثیرگذاری فضای مجازی است، همه اندیشه‌ورزان متعهد جامعه ما باید به شبکه مسائل فضای مجازی و خانواده توجه جدی داشته باشند و ضمن شناسایی فرصت‌ها و تهدیدات این حوزه برای رسیدن به وضع مطلوب چاره‌ای بیندیشند و پیشنهاد‌های قابل اجرا به نظام حکمرانی کشور، ارائه کنند. برای بررسی تهدید‌های نرم‌افزاری در حوزه زنان و خانواده و چرایی و چگونگی تهدید‌های فضای مجازی در حوزه زن و خانواده با این مدرس دانشگاه و فعال رسانه‌ای به گفت‌و‌گو نشسته‌ایم. 

فضای مجازی در دل خود هم فرصت و هم تهدید دارد و نوع مواجهه ما تعیین‌کننده این است که فرصت یا تهدید این فضا نصیب‌مان شود. از نگاه شما فضای مجازی در حوزه زن و خانواده چه فرصت‌ها و چه تهدید‌هایی را با خود همراه دارد؟
رسانه‌ها، فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی فرصت‌های زیادی را برای خانواده ایجاد کرده است. به طور نمونه وقتی شما می‌توانید به راحتی از طریق این رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی با اعضای خانواده ارتباط برقرار کنید، از حال هم باخبر شوید، یک فرصت است و قبلاً با این گستره ارتباطی وجود نداشت. این امکان می‌تواند پیوند‌های خانوادگی را نزدیک‌تر کند. به طور نمونه ارتباطات تصویری که شما می‌توانید با اعضای خانواده یا فامیلی که ممکن است در شهر شما نباشند بگیرید، خودش یک فرصت است یا به طور مثال یک خانم با استفاده از فرصت‌های فضای مجازی خیلی راحت می‌تواند در عین اینکه وظیفه و نقش مادری و همسری خود را انجام می‌دهد، در سایر حوزه‌های اجتماعی و سیاسی هم با استفاده از فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی نقش‌آفرین باشد. به طور مثال دورکاری انجام دهد و کمک اقتصادی برای خانواده داشته باشد. در عین اینکه محیط خانه را ترک نکرده و خانواده و بچه‌ها را بدون مادر نگذاشته است. همه اینها از فرصت‌های فضای مجازی است. خیلی از کار‌هایی که با استفاده از فرصت فضای مجازی تعریف می‌شود، نیازمند حضور فیزیکی نیست، در حالی که قبلاً چنین شرایطی را نداشتیم. در کنار همه این فرصت‌ها ما نباید از تهدید‌ها هم غافل شویم. ما در عرصه رسانه و فضای مجازی نباید تصور کنیم هم اکنون عصر ارتباطات است و هر نوع استفاده با هر محتوا و برای هر گروه سنی می‌تواند فرصت‌آفرین باشد. قطعاً اینطور نیست، حتی اگر کشور ما یک کشور ایرانی- اسلامی هم نباشد، حتی اگر ما به اتحادیه اروپا و کشور‌های اروپایی مراجعه کنیم، می‌بینیم که در زمینه استفاده از فضای مجازی برای کودکان و نوجوانان محدودیت‌ها و قوانینی را دارند. 

 خب چرا اینقدر فضای مجازی ما در حوزه خانواده و زنان یا کودکان رها شده است؟ آیا خلأ قانونی داریم؟
 شاید تصور کنید که ما خلأ قانون داریم یا مثلاً سیاستگذاری درستی در این حوزه انجام نشده است، این در حالی است که ما اسناد بالادستی متعددی در این حوزه داریم که اتفاقاً در این اسناد بالادستی دقیقاً به این موضوع اشاره می‌شود که باید محتوای فضای مجازی برای خانواده‌ها برای کودکان و نوجوانان محافظت بشود و اینطور نباشد که خیلی راحت هر محتوایی در اختیار خانواده کودک و نوجوان قرار گیرد. 

 مصداقی‌تر بگویید کدام اسناد در این حوزه از حقوق کودک و نوجوان و خانواده در فضای مجازی حفاظت می‌کند؟
 یک نمونه‌اش بحث سند حقوق کودک و نوجوان است که مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی است. دستگاه و مجریان این حوزه کودکان و نوجوانان موظفند از آنها در برابر اطلاعات محصولات و آثار مضر به سلامت جسمی، روانی، اخلاقی و معنوی محافظت کنند. ما در این مورد چه کار کرده‌ایم؟ جز اینکه صرفاً راجع به این صحبت می‌کنیم که باید فضای مجازی باز باشد و همه دسترسی داشته باشند! پس حمایت از کودکان و نوجوانان در برابر محتوا‌های مضر چه می‌شود؟

 در حوزه بانوان چطور؟
در حوزه زنان هم همین است. اگر بخواهم یک نمونه اشاره داشته باشم، مثلاً سیاست‌های کلی خانواده که ابلاغی خود حضرت آقاست، در یکی از بند‌های آن می‌گوید مقابله مؤثر با جنگ نرم دشمنان برای فروپاشی و انحراف روابط خانوادگی، یعنی دقیقاً به بحث خانواده و روابط درون خانوادگی اشاره می‌کند. الان دستگاه‌ها گزارش عملکرد بدهند که برای این مقابله مؤثر با جنگ نرم دشمنان برای فروپاشی نهاد خانواده و روابط خانوادگی چه کار کرده‌اند؟ همانطور که می‌دانید زن در خانواده نقش کلیدی دارد؛ با روابطی که تعریف می‌شود روابط همسری، روابط مادری، روابط دختری. اگر دستگاه‌ها بخواهند برای این مسئله به ما گزارش بدهند، وضعیت کنونی فضای کشور در حوزه زنان آیا نشان‌دهنده این است که همین یک بند از سیاست‌های کلی خانواده اجرا شده است یا خیر؟ این مطالبه‌ای است که ما از دستگاه‌ها داریم. 

 در حوزه بحث تهدید نرم‌افزاری هم که حضرت آقا در دیدار اخیر اشاره داشتند هم بخش مهمی از آن در حوزه زنان و خانواده است. در این خصوص باید چه کار کرد؟
 بله دقیقاً. از مصادیق بارز تهدیدات نرم‌افزاری همین محتوا‌هایی است که در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی منتشر می‌شود و معلوم نیست اینها کجا تولید می‌شود. این محتوا‌ها بدون هیچ‌گونه منبع درست و پیام مناسبی است و می‌بینید در شبکه‌های اجتماعی خارجی مثل اینستاگرام و حتی شبکه‌های داخلی به راحتی پخش می‌شود. در حال حاضر حتی شبکه نمایش خانگی کشورمان هم بسیار چالش‌برانگیز شده است و ما نباید انگشت اتهام را به سمت شبکه‌های خارجی ببریم. شبکه خانگی که همه چیزش داخلی است و اختیارش در دست مسئولان خودمان است! ما چه محتوا‌هایی را در این شبکه عرضه می‌کنیم. خانمی که محتوا‌های شبکه خانگی را می‌بیند، بعد از تمام شدن این سریال آیا می‌تواند چیزی از عفاف، حیا و پایبندی به روابط خانوادگی و تربیت نسل آینده دریافت کند؟ همه اینها به عهده زن است، اما الگو‌هایی که در این سریال‌ها داده می‌شود با الگوی ایرانی- اسلامی و معقول فاصله بسیار زیادی دارد. گاهی اوقات واقعاً تعجب می‌کنید که هیچ نظارتی بر این محتوا‌ها وجود ندارد!

 خب از نگاه شما این فضای افسارگسیخته در حوزه فضای مجازی و حتی شبکه‌های داخلی از چه چیزی ناشی می‌شود؟
این نشان می‌دهد که ما در عرصه قانون دچار خلأ قانونی نیستیم، بلکه در عرصه اجرا و نظارت مشکل داریم! هیچ کس پیگیر نیست که آیا این قوانینی که تصویب شده، اجرایی می‌شود یا خیر؟! دستگاه‌های نظارتی به شدت در این میان جای‌شان خالی است، ضمن اینکه الان یکی از مشکلاتی که ما در فضای مجازی داریم، کمرنگ‌شدن نقش الگویی و مرجع‌پذیری خانواده است. برعکس ارزشمندشدن الگو‌های معرفی‌شده در فضای مجازی را داریم. وقتی پدر و مادر الگوی رفتاری فرزندشان نباشند و در عوض فرزندان از الگو‌های ارائه‌شده در فضای مجازی الهام بگیرند، آن هم الگو‌هایی که با فرهنگ آداب و رسوم و سبک زندگی ما هیچ‌گونه تناسبی ندارند، بنابراین می‌توان تمام مشکلاتی را که در عرصه تربیتی و بحث‌های کودکان و نوجوانان داریم از همین جا ریشه‌یابی کرد، به خاطر اینکه محتوای عرضه‌شده در این فضا بسیاری از مسائل ناشایست را ترویج و تبلیغ می‌کند و فرزندان ما هم از صبح تا شب مدام در معرض این محتوا‌ها قرار دارند. در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی و محتوا‌های تولیدشده در آنها حتی روابط اخلاقی با پدر و مادر مورد چالش قرار می‌گیرد. وقتی جوان و نوجوان ما در معرض چنین محتوایی قرار می‌گیرد، بدیهی است که نمی‌تواند رفتار متفاوتی اتخاذ کند. رسانه تأثیرگذاری خودش را خواهد داشت، حتی اگر ما با محتوا‌های سطح پایین و هجو فضای مجازی به عنوان طنز و خنده برخورد کنیم در درازمدت اثر خودش را خواهد داشت. 

 راهکار شما برای مواجهه با این فضا، عبور از تهدیدات نرم‌افزاری و بخش‌های چالش‌برانگیز فضای مجازی و در عوض استفاده صحیح و بهینه از این فضا چیست؟
در دیدار با حضرت آقا بنده تنها فردی بودم که درباره فضای مجازی صحبت کردم و حضرت آقا در صحبت‌های‌شان اشاره داشتند که نکات خیلی خوبی مطرح شد و باید از سوی مسئولان پیگیری شود، یعنی راهکار ما این است که قوانین موجود اجرا شود و نیازمند چیز خاصی نیستیم. یکی بحث نظارتی و یکی بحث اجرایی نکاتی است که ما در آن ضعف داریم؛ و کلام پایانی. 
در شورای عالی فضای مجازی کشور که بالاترین نهاد تصمیم‌گیری در این حوزه است یک خانم هم عضو نیست! اما چرا همه تصمیم‌گیرندگان فضای مجازی باید آقایان باشند؟ ما نگاه فمینیستی و جنسیتی به موضوع نداریم، اما معتقدیم یک زن با دغدغه‌های حوزه زنان آشناتر است و به سبب نقش محوری زن در خانواده در حوزه فضای مجازی بسیار اهمیت دارد. قطعاً اگر یک خانم عضو شورای عالی فضای مجازی باشد می‌تواند مطالبات حوزه زنان و خانواده را در عرصه فضای مجازی بهتر ببیند. لازم است رسانه‌ها و افراد تأثیرگذاری مسئله را پیگیری کنند و نگذارند این مسائل در حد یک سخنرانی و یک نکته طرح شود و پایان یابد.