آیا بازار انرژی تجدیدپذیر ایران آماده یک جهش اقتصادی است؟

مقدمه

ایران با تنوع اقلیمی گسترده و منابع طبیعی بی‌نظیر، در موقعیتی ویژه برای توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر قرار دارد. این منابع شامل نور خورشید، انرژی باد، زمین گرمایی و زیست توده هستند. هر یک از این منابع، به دلیل ویژگی‌های جغرافیایی و شرایط محیطی خاص کشور، ظرفیت بالایی برای بهره‌برداری جهت انرژی های تجدیدپذیر و پایدار دارند. شناخت و استفاده هدفمند از این منابع، زمینه‌ساز ارتقای امنیت انرژی، کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی و رشد صنعت انرژی پاک داخلی خواهد بود.

در این مقاله به بررسی جذابیت ها و محدودیت های سرمایه گذاری در بخش انرژی های تجدیدپذیر در ایران پرداخته شده است.

انرژی خورشیدی

نواحی گسترده‌ای از ایران، به‌ویژه مناطق مرکزی، شرقی و جنوبی، از نور خورشید فراوان برخوردار هستند. این ویژگی، ایران را در ردیف کشورهای مستعد برای توسعه فناوری‌های خورشیدی قرار می‌دهد. در چند دهه گذشته، پروژه‌هایی در نقاط مختلف ایران اجرا شده‌اند که نشان‌دهنده قابلیت پذیرش فناوری خورشیدی در سطح صنعتی و محلی هستند.

بنا بر مقاله پتانسیل انرژی سبز ایران: فرصت‌هایی برای سرمایه‌گذاری و حمایت حقوقی (Iran’s Green Energy Potential: Opportunities for Investment and Legal Support) موقعیت جغرافیایی ایران تقریباً ۳۰۰ روز آفتابی در سال را به این کشور می‌دهد که آن را برای تولید انرژی خورشیدی ایده‌آل می‌کند. ظرفیت خورشیدی کشور حدود ۶۰۰۰۰ مگاوات تخمین زده می‌شود، با این حال، تحقق کامل این پتانسیل مستلزم سرمایه‌گذاری بیشتر در زیرساخت‌ها و فناوری است.

با وجود چشم‌انداز امیدوارکننده، چالش‌های این کشور جهت بهره برداری از این منبع عظیم طبیعی مانع استفاده بهینه از آن شده است. برای بهره‌برداری کامل از ظرفیت انرژی خورشیدی، ایران باید در سرمایه گذاری های بیشتری در زیرساخت‌های خود انجام دهد و فناوری پیشرفته را به کار گیرد. اجرای موفقیت‌آمیز پروژه‌های خورشیدی نه تنها نیازهای انرژی داخلی را برآورده می‌کند، بلکه ایران را به سمت هدف خود برای تبدیل شدن به یک رهبر منطقه‌ای در انرژی‌های تجدیدپذیر سوق می‌دهد.

انرژی بادی

ایران به واسطه موقعیت جغرافیایی خاص خود و وجود جریان‌های بادی پایدار در بسیاری از نقاط کشور، از ظرفیت قابل‌توجهی برای تولید انرژی بادی برخوردار است. ظرفیت این کشور در انرژی بادی پتانسیل انرژی بادی 30،000 مگاوات تخمین زده می شود اما در حال حاضر تنها بخش کوچکی از این ظرفیت مورد استفاده قرار گرفته است.

اقلیم متنوع ایران، که شامل دشت‌های پهناور، فلات‌های مرتفع و مناطق کوهستانی است، شرایطی ایده‌آل برای بهره‌گیری از انرژی باد فراهم کرده است. بهره‌برداری از این منبع پاک نه‌تنها می‌تواند به کاهش وابستگی کشور به سوخت‌های فسیلی و کاهش آلودگی‌های زیست‌محیطی منجر شود، بلکه نقش مهمی در تحقق اهداف توسعه پایدار ایفا می‌کند.

مناطقی مانند استان‌های سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی، خراسان رضوی و کردستان، از جمله نواحی‌ای هستند که بر اساس مطالعات هواشناسی و انرژی، از سرعت و پایداری بالای باد برخوردار بوده و پتانسیل زیادی برای احداث نیروگاه‌های بادی دارند. ترکیب ارتفاعات با دشت‌های باز در این مناطق، جریان‌های بادی منظم و مستمر ایجاد می‌کند که برای بهره‌برداری صنعتی از انرژی باد بسیار مناسب هستند.

مهم‌ترین مشکلات در توسعه استفاده از انرژی بادی در کشور، فقدان زیرساخت‌های مناسب در مناطقی است که پتانسیل بالایی برای تولید انرژی باد دارند. علاوه بر این، محدودیت‌های مالی، نبود حمایت‌های کافی از سوی سیاست‌گذاران و چالش‌های مربوط به انتقال برق تولیدشده به شبکه سراسری، از دیگر موانع اصلی هستند.

نوسانات اقتصادی کشور و فقدان سرمایه‌گذاری‌های پایدار و بلندمدت نیز باعث شده‌اند که روند رشد این صنعت کند و پراکنده باشد. بنابراین، برای بهره‌برداری مؤثر از این منبع ارزشمند انرژی، نیاز به برنامه‌ریزی دقیق، تقویت زیرساخت‌ها و حمایت‌های اقتصادی و قانونی باید مورد توجه قرار گیرد.

انرژی زمین‌گرمایی

انرژی زمین‌گرمایی (Geothermal Energy) نوعی انرژی تجدیدپذیر است که از گرمای درون زمین به دست می‌آید. هسته زمین همواره در حال تولید حرارت است؛ این گرما از طریق لایه‌های سنگی به سطح زمین منتقل می‌شود. در برخی مناطق، این انرژی به صورت طبیعی در قالب چشمه‌های آب گرم، بخار، یا گازهای زیرزمینی ظاهر می‌شود.

برای بهره‌برداری از انرژی زمین‌گرمایی، معمولاً چاه‌هایی در اعماق زمین حفر می‌شود تا به لایه‌هایی که دارای حرارت بالا و آب زیرزمینی هستند، دسترسی پیدا کرد. از این منابع می‌توان برای تولید برق در نیروگاه‌های زمین‌گرمایی یا برای گرمایش مستقیم ساختمان‌ها، گلخانه‌ها و استخرها استفاده کرد.

مزیت مهم این نوع انرژی، پایداری و عدم وابستگی به شرایط جوی (مانند آفتاب یا باد) است. همچنین انتشار گازهای گلخانه‌ای آن بسیار پایین است و به محیط‌زیست آسیب نمی‌زند. البته برای توسعه آن نیاز به شناسایی مناطق مناسب از نظر زمین‌شناسی وجود دارد.

ایران با توجه به موقعیت زمین‌شناسی ویژه خود، از ظرفیت‌های ارزشمندی در حوزه انرژی زمین‌گرمایی برخوردار است. قرار گرفتن در کمربند زمین‌گرمایی آلپ–هیمالیا که از نواحی فعال تکتونیکی جهان محسوب می‌شود، موجب شده تا کشور منابع مناسبی برای تولید انرژی زمین‌گرمایی در اختیار داشته باشد.

در بسیاری از نقاط ایران، به‌ویژه در مناطق شمال غربی مانند استان آذربایجان شرقی (منطقه مشکین‌شهر)، آثار فعالیت‌های حرارتی زیرسطحی از جمله چشمه‌های آب گرم، گازهای گوگردی و دمای بالای زمین در اعماق کم مشاهده می‌شود.

منطقه سبلان به‌عنوان مهم‌ترین و فعال‌ترین ناحیه زمین‌گرمایی کشور شناخته می‌شود. در این منطقه، حفاری چاه‌های آزمایشی و تولیدی صورت گرفته و زیرساخت‌های اولیه برای احداث نخستین نیروگاه زمین‌گرمایی ایران فراهم شده است.

مطالعات سازمان انرژی‌های تجدیدپذیر و بهره‌وری انرژی ایران (ساتبا) و دانشگاه‌های معتبر داخلی، حاکی از آن است که ایران توان بالقوه‌ای برای بهره‌برداری صنعتی از منابع زمین‌گرمایی دارد که می‌تواند در تولید برق، گرمایش نواحی سردسیر و نیز در صنایع کشاورزی و گلخانه‌ای مورد استفاده قرار گیرد.

با توسعه فناوری حفاری، کاهش هزینه‌های سرمایه‌گذاری و ورود سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی، انرژی زمین‌گرمایی می‌تواند بخشی مؤثر از سبد انرژی تجدیدپذیر ایران را تشکیل دهد. این نوع انرژی به دلیل تولید پایدار، آلایندگی بسیار پایین و عدم وابستگی به شرایط جوی، برای مناطق دور از شبکه‌های برق سراسری نیز گزینه‌ای ایده‌آل محسوب می‌شود. در مجموع، توسعه زمین‌گرمایی در ایران نیازمند برنامه‌ریزی، حمایت‌های قانونی و سرمایه‌گذاری هدفمند است.

انرژی زیست‌توده (بیوماس)

وقتی صحبت از انرژی های تجدیدپذیر می شود مهمترین منابعی که به ذهن می رسد، انرژی خورشیدی، بادی یا آبی است. در حالی که به غیر از این منابع، انرژی های بسیار مهم تجدیدپذیر دیگری هم هستند که کمتر در مورد آنها اطلاع رسانی می شود. یکی از از این منابع زیست توده می باشد.

زیست‌توده (Biomass) یکی از منابع انرژی تجدیدپذیر است که از مواد آلی طبیعی به‌دست می‌آید. این مواد شامل پسماندهای کشاورزی، جنگلی، فضولات دامی، زباله‌های شهری و حتی فاضلاب‌های صنعتی و خانگی هستند. انرژی حاصل از زیست‌توده به‌صورت مستقیم برای گرمایش یا غیرمستقیم برای تولید برق، سوخت‌های زیستی (مانند بیوگاز و بیودیزل) و حرارت قابل استفاده است.

زیست‌توده در ایران

ایران به دلیل داشتن بخش کشاورزی گسترده، دامداری‌های پرجمعیت و جمعیت شهری رو به رشد، از پتانسیل خوبی برای تولید انرژی زیستی برخوردار است. استان‌هایی مانند گیلان، مازندران، خوزستان، فارس و تهران، به‌دلیل تولید بالای پسماندهای گیاهی و دامی، از جمله مناطق مهم برای توسعه پروژه‌های زیست‌توده محسوب می‌شوند.

در ایران محمود کمانی رئیس سازمان انرژی‌های تجدیدپذیر و بهره‌وری انرژی برق (ساتبا) در سال 1403 اعلام کرد با مصوبه شورای اقتصاد، مجوز ساخت ۲۰۰ مگاوات نیروگاه زیست توده گرفته شده است و در فروردین همین سال نیروگاه بیوگازسوز فاضلاب غرب تهران ( فیروزبهرام) به عنوان بزرگترین نیروگاه متمرکز زیست توده کشور با ظرفیت اسمی ۷.۲ مگاوات افتتاح شد. 

همچنین، برخی دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی مانند دانشگاه تهران و سازمان انرژی‌های تجدیدپذیر و بهره‌وری انرژی ایران (ساتبا) در زمینه فناوری‌های تبدیل زیست‌توده به انرژی، تحقیقات علمی و اجرایی انجام داده‌اند.

مزایای استفاده از زیست‌توده

• کاهش آلودگی محیط زیست از طریق بازیافت پسماندها
• تولید انرژی پاک و پایدار با تکیه بر منابع داخلی
• ایجاد اشتغال محلی در مناطق روستایی
• کاهش گازهای گلخانه‌ای

استفاده از انرژی زیست‌توده در ایران هنوز در مراحل ابتدایی است، اما با حمایت‌های دولتی، سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و انتقال فناوری، می‌تواند نقش مؤثری در تأمین انرژی پاک ایفا کند.

مزایای سرمایه‌گذاری در بخش انرژی‌های تجدیدپذیر ایران

سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر ایران دارای مزایای چند‌وجهی و راهبردی است که از منظر اقتصادی، زیست‌محیطی و اجتماعی اهمیت ویژه‌ای دارد:

۱. تضمین امنیت انرژی

ایران با قرارگیری در کمربند انرژی خورشیدی و بادی، می‌تواند خلاء انرژی ناشی از تحریم‌ها و وابستگی به سوخت‌های فسیلی را با این منابع داخلی جبران کند. توسعه انرژی پاک در مناطق دورافتاده موجب تأمین پایدار برق روستایی و تقویت استقلال انرژی کشور می‌شود.

۲. تنوع‌بخشی اقتصادی و کاهش آسیب‌پذیری

ایجاد تنوع در سبد انرژی کشور، فشار بر صادرات نفت و گاز را کاهش داده و درآمدهای دولتی را در مقابل نوسانات جهانی مقاوم می‌سازد. استفاده از منابع تجدیدپذیر، امکان صادرات فناوری و برق پاک به کشورهای پیرامونی را فراهم می‌آورد .

۳. رشد اقتصادی و خلق فرصت‌های شغلی

سرمایه‌گذاری در بخش انرژی پاک منجر به ایجاد مشاغل جدید فناوری‌محور، مهندسی، نصب و نگهداری سامانه‌ها می‌شود. بر اساس برآوردهای سازمان‌ملل، هر میلیون دلار سرمایه‌گذاری در این حوزه بین ۲ تا ۳ برابر بیشتر اشتغال‌زایی دارد، که به توسعه اقتصادی مناطق محروم کشور کمک می‌کند .

۴. کاهش آلودگی و ارتقای سلامت عمومی

با جایگزینی سوخت‌های فسیلی، کیفیت هوا در شهرهای بزرگ و صنعتی بهبود یافته و بار بیماری‌های تنفسی کاهش می‌یابد. همچنین گازهای گلخانه‌ای کمتر منتشر شده و تعهدات محیط‌زیستی ایران بهبود می‌یابد .

۵. انتقال دانش فناوری و نوآوری

ورود سرمایه‌گذاران خارجی به این بخش باعث انتقال فناوری روز، افزایش همکاری‌های فناورانه و رشد نیروی انسانی متخصص در داخل کشور می‌شود. ایران می‌تواند با ایجاد شبکه‌های پژوهشی مشترک و جذب تجربیات بین‌المللی، جایگاه خود را به‌عنوان مرکز علمی انرژی پاک منطقه تثبیت کند .

۶. حمایت‌های قانونی و تشویقی

دولت ایران از طریق قراردادهای تضمینی خرید برق، معافیت‌های مالیاتی و تسهیل در صدور مجوز، بستر مناسبی برای سرمایه‌گذاری فراهم کرده است. همچنین منابع دولتی مانند صندوق توسعه ملی و ابزارهای مالی نوین در این مسیر فعال‌اند و شفافیت و امنیت سرمایه‌گذاری را ارتقا می‌دهند.

چارچوب قانونی و فرصت‌های سرمایه‌گذاری انرژی های تجدیدپذیر در ایران

ایران یک چارچوب قانونی برای حمایت از توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر ایجاد کرده است. عناصر کلیدی عبارتند از:

تعرفه‌های حمایتی (FiTs): دولت تعرفه های حمایتی جذابی را برای تشویق سرمایه‌گذاری در پروژه‌های انرژی تجدیدپذیر ارائه می‌دهد.

قراردادهای خرید برق (PPA): قراردادهای بلندمدت PPA به سرمایه‌گذاران بازده تضمین‌شده‌ای از سرمایه‌گذاری‌هایشان ارائه می‌دهند.

نهادهای نظارتی: سازمان‌هایی مانند سازمان انرژی‌های تجدیدپذیر و بهره‌وری انرژی (SATBA) بر پروژه‌های انرژی تجدیدپذیر نظارت و آنها را تسهیل می‌کنند.

هدف این اقدامات ایجاد محیطی مساعد برای سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی است.

نتیجه‌گیری

با توجه به ظرفیت‌های گسترده طبیعی، جغرافیایی و اقلیمی ایران، توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر نه تنها یک ضرورت زیست‌محیطی، بلکه یک فرصت راهبردی اقتصادی محسوب می‌شود.

ایران با در اختیار داشتن منابع بکر انرژی خورشیدی، بادی، زمین‌گرمایی و زیست‌توده، می‌تواند جایگاهی مهم در بازار انرژی پاک منطقه و حتی جهان پیدا کند. از سوی دیگر، جمعیت جوان و تحصیل‌کرده کشور، وجود صنایع وابسته و پتانسیل بالای توسعه فناوری‌های بومی، بستری مناسب برای بومی‌سازی و ارتقاء فناوری‌های انرژی پاک فراهم کرده است.

حمایت‌های قانونی همچون قانون تشویق و حمایت از سرمایه‌گذاری خارجی (FIPPA)، قراردادهای تضمینی خرید برق (PPA)، و سیاست‌های کلان زیست‌محیطی، زیرساختی قوی برای جذب سرمایه‌گذاران داخلی و بین‌المللی ایجاد کرده‌اند. علاوه بر آن، رویکرد دولت به کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی و حرکت به سوی توسعه پایدار، موجب شده که انرژی‌های تجدیدپذیر در اولویت برنامه‌های توسعه‌ای کشور قرار گیرند.

با وجود چالش‌هایی مانند ضعف در زیرساخت‌های شبکه، پیچیدگی در روند صدور مجوزها، و نوسانات اقتصادی، مزیت‌های رقابتی ایران در این حوزه قابل چشم‌پوشی نیستند. سرمایه‌گذاران خارجی می‌توانند با ورود هوشمندانه به این حوزه، نه تنها از فرصت‌های اقتصادی بهره‌مند شوند، بلکه نقش مهمی در انتقال فناوری، اشتغال‌زایی و ارتقای سطح علمی و صنعتی کشور ایفا کنند.

در نهایت، انرژی‌های تجدیدپذیر نه تنها راهکاری برای پاسخ به بحران‌های زیست‌محیطی و انرژی است، بلکه پلی استراتژیک به سوی رشد اقتصادی، امنیت انرژی، و توسعه پایدار در ایران به شمار می‌رود. اکنون، زمان آن فرارسیده تا این فرصت طلایی به‌طور جامع مورد بهره‌برداری قرار گیرد.