به گزارش خبرگزاری بسیج، امام سجاد علیه السلام، در ۵ شعبان سال ۳۸ هجری قمری در مدینه دیده به جهان گشود. مادرش شهربانو دختر یزدگرد بود. امام سجاد وقتی به نماز می‌ایستاد، بدنش می‌لرزید، رنگش تغییر می‌کرد و، چون سعف نخل از ترس خدا به لرزه می‌افتاد. امام سجاد دعوت هیچ کس را رد نمی‌کرد و همواره با مستمندان و محرومان هم غذا می‌شد. امام سجاد شب‌ها بر دوش خود طعام حمل می‌کرد، و در خانه فقرا را می‌زد و بر آن‌ها تقسیم می‌نمود. امام سجاد بیست سال بر پدرش گریست و هیچ وقت غذائی برای او نیاوردند، جز اینکه گریه کرد.
شناسنامه امام سجاد علیه السلام
امام چهارم علی بن الحسین ملقب به «زین العابدین» و «سید السجادین» در پنجم شعبان سال ۳۸ هجری در مدینه به دنیا آمد. مادر گرامی ایشان شهربانو دختر یزدْگِرد (آخرین پادشاه ساسانی) است. امام سجاد (ع) دوران رشد خود را در عهد امامت امام مجتبی (ع) و پدر خود حسین بن علی (ع) سپری کرد. در کربلا حاضر شد، اما به دلیل بیماری نتوانست در جنگ شرکت کند. پس از آن قریب سی و چهار سال، یعنی تا سال ۹۴ قمری، رهبری شیعه را بر عهده داشت. ابوالحسن و ابومحمد از کنیه‌های مشهور امام سجاد (ع) است و القاب مشهوره آن حضرت: زین العابدین و سید الساجدین و العابدین و زکی و امین و سجّاد و ذوالثّفنات و نـقـش نـگـیـن آن جناب به روایت حضرت صادق (ع) «اَلْحَمْدُللّهِ الْعَلِی» بوده و به روایت امام محمد باقر (ع) «اَلْعِزَّةُ لِلِّه» و به روایت حضرت ابوالحسن موسی کاظم (ع)، «خَزِی وَ شَقِی قاتِلُ الْحُسَینِ بْنِ عَلی علیه السلام» بوده است. امام سجاد (ع) در سال ۹۴ ق. به تحریک ولید بن عبد الملک مسموم گردید و به شهادت رسید و در کنار امام مجتبی (ع) در بقیع مدفون شد.
شهربانو سلام الله علیها، مادر امام علی بن الحسین علیهما السلام
مادر امام زین العابدین علیه السلام شهربانو، ملکه ایران، دختر یزدگرد است که دست تقدیر او را از ایران دست به دست به مدینه رسانید. این بانوی ایرانی و ملکه اسلامی در دوران زندگانی زناشویی بسیار معزّز و محترم و مورد علاقه خاندان ولایت و مکتب امامت بود و یگانه فرزندی که از او به دنیا آمد، همانا حضرت علی بن الحسین زین العابدین علیه السلام است. از امام باقر علیه السلام روایت می‌کنند که، چون فاتحان ایران، دختر یزدگرد را اسیر کرده به نزد عمر آوردند، این ملکه عفیفه در گوشه‌ای قرار گرفت و از شدت ناراحتی گفت: «اف بیروج باداهرمز». یعنی سیاه باد روز هرمز که اولادش چنین اسیر و دستگیر شده است. عمر گمان کرد او را دشنام می‌دهد، امر کرد او را اذیت کردند امیرالمؤمنین علیه السلام حاضر بود. فرمود: تو حق نداری او را اذیت کنی. او شاهزاده محترم است. او دشنام نمی‌دهد؛ بلکه می‌گوید سیاه باد روز هرمز که دخترش به چنین روزی افتاده است و بهتر آن است که او را آزاد بگذاری هر که را خواست، به شوهری انتخاب کند. با این پیشنهاد موافقت شد و این بانو سه بار اطرافِ مجلس گردش کرد تا گمشده خود را که در خواب هم چهره زیبای او را دیده بود، پیدا کرد و حسین بن علی علیه السلام را انتخاب کرد. امیرالمؤمنین علیه السلام در آنجا فرمود: «حسینم! از این بانو برای تو بهترین مردانِ روی زمین متولّد خواهد شد.» و لذا علی بن الحسین را ابن الخیرتین گفتند.
برگی‌هایی از دفتر فضائل امام سجاد علیه السلام
امام سجاد (ع) در عین آن که زینت عبادت کنندگان، بزرگمرد عبادت، عرفان وسجده بود، مجاهد بزرگ فی سبیل الله بود، او در عین آن که کانون علم و اندیشه ومعرفت بود، تواضع ویژه‌ای داشت، و در عین آن که شکوه و جلال و ابهت خاصی داشت، دارای حلم و بردباری و سعه صدر مخصوصی بود، و در یک کلمه کانون همه کمالات انسانی و ارزش‌های والای معنوی بود. آن حضرت با عنوان زین العابدین و سجاد خوانده می‌شود، چرا که او قبل از هر چیز بنده خالص و صالح خدا بود، و سجده‌های طولانی او، هربیننده را به سوی خدا و پرستش خدا جذب می‌کرد. خداوند در حدیث لوح که آن نامه‌ای از سوی خدا به پیامبر اکرم (ص) است او راچنین معرفی کرده است: «سید العابدین و زین اولیائی الماضین؛ او آقای عبادت کنندگان و زینت اولیای پیشین من است.»
اوضاع سیاسی و اجتماعی عصر امام سجاد علیه السلام
امام سجاد (ع) با شش خلیفه معاصر بود که هیچ یک بااهل بیت (علیهم السلام) مهر نورزیدند. این خلفا عبارتند از: ۱. یزید بن معاویه ۲. عبدالله بن زبیر ۳. معاویه بن یزید ۴. مروان بن حکم ۵. عبدالملک بن مروان ۶. ولیدبن عبدالملک امام سجاد (ع) پس از شهادت پدر، درایام اسارت و در شرایط اختناق، امامت را به عهده گرفت. این شرایط سخت تا پایان امامت وی ادامه یافت. مسعودی نوشته است: «قام ابومحمد علی بن الحسین (ع) بالامر مستخفیا علی تقیه شدیده فی زمان صعب؛ حضرت سجاد (ع) امامت را به صورت مخفی و با تقیه شدید و درزمانی دشوار عهده دار گردید.»
سیره سیاسی امام سجاد علیه السلام
بیشترین دوران امامت حضرت سجاد (ع) مصادف بود با دوران خلافت عبدالملک بن مروان که مدت ۲۱ سال طول کشید. با توجه به فضای سیاسی آن زمان که رعب و اختناق شدیدی در جامعه حکم فرما شده بود و با کنترل و تسلط شدیدی که حکومت جبار اموی برقرار ساخته بود، مسلّماً هرگونه جنبش و حرکت مسلّحانه، محکوم به شکست بود و لذا امام سجاد (ع) با تدبیری سنجیده کوشید احساسات سطحی مردم را مهار کند و سعی داشت تا ابتدا مقدمات لازم را فراهم آورد و عناصری صالح را برای شروع کاری بزرگ (تجدید حیات اسلام و بازآفرینی جامعه اسلامی) تأمین کند و جان خود و تعداد بسیار معدود یاران قابل اتکای خود را حراست نماید و میدان را در برابر حریف رها نکند. تا زنده است و تا از چشم جست وجوگر و هراسان دستگاه بنی امیّه پنهان است، به مبارزه‌ای بی امان، ولی پنهان مشغول باشد و آن گاه ادامه این راه را که بی گمان به سرمنزل مقصود بسیار نزدیک‌تر بود، به امام پس از خود بسپارد. امام چهارم با یک سلسله برنامه‌های ارشادی و فرهنگی و تربیتی، مبارزات غیر مستقیم خود را آغاز کرد و امامت را به صورت مخفی و با تقیّه و در زمانی دشوار عهده دار گردید.
سیره فرهنگی امام سجاد علیه السلام
حضرت امام سجاد علیه السلام را می‌توان احیاگر فقه و علوم آل محمد صلی الله علیه وآله و زمینه ساز و در واقع بنیان گذار مراکز علمی و مکاتب فرهنگی و فکری شیعه دانست؛ مکاتب و مراکزی که توسط شاگرد و فرزندش، امام باقر علیه السلام گسترش یافته، علوم اهل بیت علیهم السلام را در جهان آن عصر، منتشر کردند. امام سجاد علیه السلام، با فق‌های مذاهب مختلف اموی، عثمانی، زبیری و... جلسة مذاکره، مباحثه و مناظرة علمی برقرار می‌کرد و تعالیم حیات بخش اسلامی را برای آنان، بیان می‌کرد. آن حضرت با ستایش علم و تکریم عالمان و تربیت آن‌ها زمینه‌های نهضت علمی – فرهنگی، معرفتی امام باقر و امام صادق علیهماالسلام را مهیا کرد. نشر صحیح احکام و حلال و حرام‌های الهی، بیان معارف الهی، تربیت شاگردان و نیرو‌های عالم و شایسته، درس صبر و تحمل و مدارا، بی اعتنایی به دنیا، توجه به خداوند و راز و نیاز با خداوند، بخشی از معارف معرفتی و فرهنگی امام سجاد علیه السلام بوده است. امام سجاد علیه السلام با بیان حلال‌ها و حرام‌های الهی، احیای مبانی دینی، اخلاق، دعا، تفسیر و تبیین قرآن و روایات پیامبر صلی الله علیه وآله، وظیفة فرهنگی و علمی و معرفتی خود را انجام داد.
امام سجاد علیه السلام و زنده نگه داشتن فرهنگ عاشورا
از آن جا که شهادت سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام و یاران باوفایش از منظر عمومی، آثار ویرانگری برای حکومت بنی امیه داشت و مشروعیت آن را زیر سؤال برده بود و نیز برای این که این تراژدی غم بار به دست فراموشی سپرده نشود، امام چهارم با گریه بر شهیدان نینوا و زنده نگهداشتن یاد و خاطره جانبازی آنان اهداف شهیدان کربلا را دنبال می‌کرد. ظمت حادثه کربلا و قیام جاودانه عاشورا به قدری دلخراش بود که شاهدان آن مصیبت عظیم تا زنده بودند آن را فراموش نکردند. هر وقت امام می‌خواست آب بیاشامد، تا چشمش به آب می‌افتاد، اشک از چشمانش سرازیر می‌شد. هنگامی که سبب گریه آن حضرت را می‌پرسیدند می‌فرمود: «چگونه گریه نکنم، در حالی که یزیدیان آب را برای وحوش و درندگان بیابان آزاد گذاشتند، ولی به روی پدرم بستند و او را تشنه به شهادت رساندند.» بزرگ مبلغ قیام عاشورا، حضرت امام سجاد علیه السلام، با سخنرانی و خطبه‌های آتشین خود توانست نهضت حق طلبانه سالار شهیدان را از هجوم تحریف نجات بخشد. اینک بعد از گذشت پانزده قرن همچنان این قیام، پرشکوه و جاودانه است.
دعا و نیایش، استراتژی فرهنگی امام سجاد علیه السلام
امام در شرایط خفقان اموی و مروانی می‌بایست شیوه‌ای نوین برای مبارزه در پیش گیرد تا بتواند آن محیط تاریک و ظلمانی و آن مردم غافل و بی خبر را از چنگ شهوات و نیز ازتسلّط دستگاه‌های اهریمنی خلاص کند؛ شیوه‌ای که هم بتواند مردم را با حقایق و معارف دین آشنا سازد و انقلابی در دنیای اسلام ایجاد کند و هم بهانه دست دشمن ندهد. این بود که برای بیان مفاهیم مورد نظرشان از دو شیوه استفاده کرد که عبارت اند از: الف-شیوه دعا که در صحیفه سجّادیه متجلی است. ب-شیوه موعظه که در قالب سخنان و روایات آن حضرت تبلور یافته است. از میان این دو شیوه حکیمانه، بهره گیری از شیوه دعا طرحی نو در تبیین عقاید و معارف ناب اسلام و مبارزه‌ای نامرئی بر ضد دستگاه حاکم بود. با این شیوه مردم آرام آرام به بهترین شکل با اندیشه‌های ناب دینی آشنا شدند و یک مجموعه مؤمن، علاقه‌مند و صالح برای کار‌های آینده به وجود آمد. دعا‌های امام در عین اینکه حرکتی اخلاقی بود، مبارزه‌ای آرام در برابر قدرت‌های اهریمنی، ولی ریشه کن کننده بود. او با این عمل و برنامه خود نشان داد که راه مبارزه در شمشیر منحصر نمی‌شود؛ زیرا در بعضی شرایط، شمشیر کارایی خود را به کلّی از دست می‌دهد و حتی نتیجه عکس می‌دهد.
سیره اخلاقی امام سجاد علیه السلام
همه نشانه‌هایی را که برای بندگان کامل پروردگار «عباد الرحمن» معین شده در علی بن الحسین (ع) آشکار است. در چنان دوره تاریک برای جویندگان انسانیت به حقیقت چراغی روشن بود. با رفتار و گفتار خود سیرت فراموش شده جد و پدر و خاندان رسالت را زنده کرد؛ و مردمی که سال‌ها با عصر نبوت فاصله داشتند نمونه تربیت اسلامی را بچشم خود دیدند. پرستش خدا، نرم خوئی، محاسبه نفس تا حد ریاضت. خود شکنی برای حق، دستگیری مستمندان، بخشش، پرهیزگاری. و... جاحظ در رساله‌ای که در فضائل بنی هاشم نوشته در باره او گفته است: «اما علی بن الحسین (ع)، در باره او خارجی را، چون شیعه و شیعه را، چون معتزلی و معتزلی را، چون عامی و عامی را، چون خاص دیدم و کسی را ندیدم که در فضیلت او شک داشته باشد و یا در مقدم بودن او سخنی گوید.»
سیره تربیتی امام سجاد علیه السلام
هدف از تربیت؛ عبادت حق و در نتیجه شناخت خداوند متعال است. تربیت خلق فلسفه‌ی بعثت رسولان و مهمترین وظیفه اولیای الهی است. اهداف تربیتی دوران رهبری امام سجاد در سه محور خلاصه می‌شود:
۱ هدایت به حق و تمیز حق از باطل؛ روش‌های امام برای اجرای این مقصد متفاوت است. یک روز با خطابه‌ی علی گونه، روز دیگر با تعلیم دعا و موعظه، گاهی با پرورش اصحاب و یاران و همچنین با گریه بر امام حسین و شهدای کربلا.
۲ اصلاح جامعه اسلامی و رسیدن به حیات طیبه؛ همان گونه که امام حسین (ع) بر این هدف تأکید می‌فرماید، امام سجاد نیز آن را از خداوند طلب می‌کند. امام پاکیزگی زندگی خویش و اصلاح امّت را در گرو عمل به اوامر و نواهی خداوند می‌داند.
۳ توحید محوری؛ این هدف مشترک همه‌ی انبیا، اولیا و مربیان الهی است و امام سجاد به تربیت بر مدار توحید تأکید می‌فرماید و از همین رو بر مفاهیمی مثل عبودیت، معرفت خدا، ایمان و تقوا تکیه می‌کند. مقصود از روش‌های تربیتی شیوه‌هایی است که برای رساندن متربّی به اهداف مورد نظر استفاده می‌شود.
داستان‌هایی از امام سجاد علیه السلام
جلو در خانه رنگ و رو رفته‌ای می‌رسیم. امام دوروبرش را نگاه می‌کند و بعد درمی زند. پسرعموی امام در را باز می‌کند و با دیدن ما لبخند بر صورت لاغر و نحیفش می‌نشیند. امام با او دست می‌دهد و بعد پول‌ها را توی دستش می‌گذارد. من هم کیسه آردی را که برداشته بودیم، به او می‌دهم. او می‌گوید: امشب کمی دیرتر آمدید. خیلی وقت است منتظر شما هستم. بعد از امام تشکر می‌کند و می‌گوید:ای مرد نیکوکار! خدا به تو خیر دهد! تو که یک غریبه هستی، به ما کمک می‌کنی، ولی پسرعمویم علی بن حسین با اینکه ادعای امامت می‌کند و حال و روز ما را می‌داند، باز خبری از حال ما نمی‌گیرد. خدا به او خیر ندهد! نمی‌دانم در برابر یاوه‌های این مرد چه بگویم. رنگم عوض می‌شود و دندان هایم را از خشم روی هم می‌فشارم. امام که متوجه حالم می‌شود، دستم را آرام فشار می‌دهد؛ مبادا چیزی بگویم. مرد باز از امام تشکر می‌کند و بعد در را می‌بندد. همان گونه که توی کوچه‌های تاریک قدم می‌زنیم، به این فکر می‌کنم که چرا امام به این مرد خودخواه و قدرنشناس کمک می‌کند.
امام سجاد علیه السلام از نگاه دیگران
رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند: «زمانی که قیامت برپا شود ندا دهنده‌ای در میان مردم حاضر در محشر با صدای بلند اعلام می‌کند که زینت عبادت کنندگان کجاست؟ در این لحظه فرزندم علی بن الحسین علیه السلام با کمال سرافرازی و شوکت و عظمت در صحنه محشر حاضر می‌شوند و در میان صفوف حرکت می‌نمایند». امام علی بن ابی طالب علیه السلام از علی بن الحسین علیه السلام پیش از ولادتشان، تحت عنوان «خیرُ اَهلِ الارضِ؛ بهترین فرد روی زمین» یاد می‌کنند. امام صادق علیه السلام در توصیف جدّ بزرگوارشان، امام زین العابدین علیه السلام، می‌فرمایند: «از فرزندان امام امیرالمؤمنین علیه السلام در میان اهل بیت آن حضرت، در شیوه زندگی و پوشش و فقاهت و استنباط احکام شرعی، شبیه‌تر از علی بن الحسین علیه السلام به آن بزرگوار نمی‌باشد».
صحیفه سجادیه، زبور آل محمد علیهم السلام
دعا‌ها و مناجات‌های این امام همام، به نام صحیفه سجادیه معروف است و پس از قرآن و نهج البلاغه، بزرگ‌ترین و غنی‌ترین گنجینه حقایق و معارف الهی به شمار می‌رود، به طوری که بزرگان شیعه آن را اخت القرآن، انجیل اهل بیت (ع) و زبور آل محمد (ص) نامیده اند. مرحوم مجلسی در مورد دلیل نام گذاری صحیفه به زبور آل محمد (ص) و انجیل اهل بیت (ع) چنین می‌نگارد: «همان طور که زبور و انجیل از جانب خداوند متعال بر زبان داود (ع) و عیسی بن مریم (ع) جاری شد، صحیفه نیز از جانب خداوند متعال بر زبان سید ساجدین، علی بن الحسین زین العابدین (ع) جریان یافت». برخی مباحث صحیفه به قرار زیر است: ۱. مسائل اعتقادی: «توحید خالص، اسماء الله، نبوت و محبت به نبی مکرم (ص)، امامت، معاد»؛ ۲. اسلام؛ ۳. فرشتگان؛ ۴. مباحث اخلاقی؛ ۵. طاعات؛ ۶. ذکر و دعا؛ ۷. سیاست؛ ۸. اقتصاد؛ ۹. مسائلی درباره انسان و جهان؛ ۱۰. مسائل اجتماعی؛ ۱۱. علم؛ ۱۲. تاریخ؛ ۱۳. مسائل مربوط به بهداشت و سلامت جسم و آرامش روانی؛ ۱۴. مسائل نظامی و یک سلسله مباحث دیگر.
جرعه‌هایی از جام صحیفه سجادیه
بار خدایا! بر محمد و آل او درود فرست و ایمانم را به کامل‌ترین ایمان برسان و باورم را بهترین یقین قرار ده و نیّتم را به نیکوترین نیّت‌ها و کردارم را به بهترین کردار‌ها برسان. بار خدایا! نیّت مرا به لطف خود کامل گردان و باورم را به رحمت خویش پابرجا نما و به قدرت و توانائیت آنچه از من از دست رفته اصلاح فرما. بار خدایا! بر محمد و آل محمد درود فرست و بی نیازم کن از کاری که کوشیدن به آن مرا باز می‌دارد و وادار مرا به آن چه که فرد از آن سؤال و بازپرسی می‌نمایی و روز‌های مرا در آن چه که برای آنم آفریده‌ای صرف نما و مرا بی نیاز فرما و روزیت را بر من گشایش ده، و به نگاه کردن گرفتارم مفرما، و عزیز و گرامی ام و به کبر و سربلندی دچارم مکن و مرا برای خود رام ساز و عبادتم را به عجب و خودپسندی تباه مگردان و خیر و نیکی برای مردم را به دست من روان ساز و آن را به منّت نهادن باطل مفرما و خو‌های پسندیده را به من ببخش و مرا از به خود نازیدن نگهدار.
امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در صحیفه سجادیه
خداوندا به وسیله، ولی خویش (آن امامی که در هر زمان است و زمان خالی از او نیست) کتاب و قوانین و شرایع و سنت‌های رسولت صلی الله علیه و آله را برپادار و به واسطة او آن چه را از نشانه‌های دینت که ستمکاران آن‌ها را نابود کرده اند، دوباره احیا کن و به واسطه او تعرض ستم پیشگان نسبت به راهت را از میان بردار و مشقت و سختی طریقت را توسط او برطرف ساز. خداوندا درود فرست بر دوستان امامان که معترف به مقام والای آن هایند و راه آن‌ها را می‌پیمایند و در پی آثار آن‌ها می‌رورند... و در طاعت آن‌ها می‌کوشند و در انتظار روز حکومت آن‌ها هستند و چشم امید به سوی آنان دارند، درود‌هایی مبارک و پاک و فزاینده در بامداد و شامگاه.
رساله حقوق امام سجاد علیه السلام
رساله حقوقیه حضرت امام سجاد علیه السلام به خاطر توجه به ماهیت حقیقی انسان در بردارنده نکاتی است که حقوق بشر امروزی به این دلیل که به ماهیت حقیقی انسان توجه نداشته اند از مسائلی که امام سجاد (ع) فرموده اند بسیار دور هستند و چنانچه رساله حقوقیه امام سجاد موردملاحظه قرار گیرد، این تفاوت را به خوبی احساس می‌کنید. تفاوت مبنایی که ما در مباحث حقوق بشر با غر بی‌ها داریم در نوع نگاه ما به انسان است. در غرب انسان را موجودی مادی دانسته و اصالتی برای امور معنوی قائل نیستند که از لوازم این نوع نگاه صدور اعلامیه جهانی حقوق بشر است و نسبت به مذهب و باور‌های دینی بی تفاوت می‌باشد، تنها مسائلی که در این اعلامیه جهانی مورد توجه شده جنبه مادی و حیوانی انسان را تعمیم می‌دهد. برخی از موادی که در اعلامیه جهانی حقوق بشر برای انسان ملاحظه شده در نگاه اسلام نه تنها برای انسان بلکه برای حیوانات هم لحاظ شده است؛ به این دلیل که انسان و حیوان برخی نیاز‌های مادی مشترک دارند که در این قسمت اشتراکات اعلامیه جهانی حقوق بشر با حقوقی که اسلام برای حیوانات ترسیم کرده فراوان است؛ اما اسلام می‌گوید علاوه بر این حقوقی که شما با نگاه حیوانی برای انسان ترسیم کرده اید باید جنبه انسانیت انسان را هم مد نظر داشته باشید و با توجه به آن‌ها قوانین حقوق بشر را ترسیم کنید.
فصل‌هایی از رساله حقوق امام سجاد علیه السلام
خدایت بیامرزد! آگاه باش که پروردگار را بر تو حقوقی است که سراپای وجودت را فراگرفته است: در هر جنبش و آرامشت در هر جایگاهی که به آن درآیی و در هر اندامی که آن را حرکت دهی و در هر ابزاری که آن را به کارگیری، از او بر تو حقی واجب است. برخی از این حقوق، بزرگتر از برخی دیگر است و ولاترین حقوق الهی، حق خود حضرت اوست که پاس داشت آن را بر تو واجب کرده است؛ و این حق، بن مایه دیگر حقوق است و هر حقی از آن ریشه می‌گیرد. سپس حقوقی است که نسبت به اندام‌های گوناگونت بر تو واجب کرده و از سرتا قدمت را فراگرفته است؛ چنانکه هریک از اندام‌های هفتگانه چشم و گوش و زبان و دست و پا و شکم و آلت که کار‌ها بدان‌ها صورت می‌بندد، بر تو حقی دارد. خداوند بزرگ، گذشته از اندام‌ها برای کارهایت نیز حقوقی بر گردنت نهاده است، از این رو، نماز و روزه و صدقه و قربانی و دیگر کارهایت بر تو حقی دارد. پس از اینها، حقوق دیگر حق مدارانی است که بر تو حق واجب دارند و از همه واجب تر، حقوق فرادستان توست، سپس حقوق فرودستان و پس از آن حقوق خویشاوندانت.
