سرنوشت شبکه‌های اجتماعی محبوب در ایران

میل به حضور در شبکه‌های اجتماعی و فعالیت در آن در ۱۰ سال اخیر به یکی از فعالیت‌های کاربران اینترنتی تبدیل شده است. کاربرانی که در سال‌های اول این دهه از پشت میز و کامپیوترشان وارد این شبکه‌ها شدند. بعدها لپ‌تاپ گرفتند و بعد از آن از طریق تلفن‌های هوشمند و اینترنت بی‌سیم و اپلیکیشن‌های مختلف پا به شبکه‌های مجازی گذاشتند. بررسی شبکه‌های اجتماعی در ایران نشان داده هرکدام از این شبکه‌ها یک عمر مفید در کشور داشته‌اند و بعد از گذر از آن کاربران تشخیص داده‌اند از آن به جای دیگری کوچ کنند و خانه دیگری برای فعالیت‌های مجازی‌شان بنا کنند. شبکه‌هایی که در حوادث و اتفاقات سیاسی کشور موثر بودند و به همین دلیل برخی به ناچار فیلتر شدند. بعد از حوادث و اعتراض‌های سراسری در کشور شبکه اجتماعی تلگرام بالاخره و بعد از حرف و حدیث‌های فراوان فیلتر شد تا حیات تلگرام در ایران مورد بحث قرار گیرد. این موضوع بهانه‌ای شد تا به تاریخچه شبکه‌های اجتماعی در ایران برویم و ببینیم ایرانی‌ها در دهه اخیر به کدامیک از شبکه‌های اجتماعی روی خوش نشان دادند؟

اورکات

اورکات را می‌توان اولین شبکه اجتماعی دانست که میان ایرانی‌ها محبوب شد. اعضا در اورکات می‌توانستند از طریق دوستان خود دوستان جدیدی پیدا کنند. در اورکات چند انجمن گفتگو وجود داشت که عضو می‌توانست در آن فعالیت کنند و با دوستانشان سر موضوعات مختلف بحث کنند. مالک اورکات گوگل بود و در ۲۲ ژانویه کارش را آغاز کرد. اسم «اورکات» نیز به احترام یک خبرنگار ترک به نام «اورکوت بویوک کوکتن» است که این ایده و سیستم را از شرکت قبلی که در آن فعال بوده با خود به گوگل آورده بود. اما اورکات درسال ۲۰۰۵ یک رقیب بسیار جدی به نام «یاهو۳۶۰» پیدا کرد که گوی رقابت را از او دزدید.

یاهو ۳۶۰

جدی‌ترین رقیب اورکات یاهو ۳۶۰ بود که بسیار محبوب‌تر از اورکات شد. این شبکه اجتماعی متعلق به شرکت یاهو بود و تمام کسانی که حساب کاربری یاهو داشتند می‌توانستند از این سرویس استفاده کنند و در صفحه شخصی خود مطالب موردنظرشان را پست کنند. این شبکه اجتماعی در سال ۲۰۰۵ راه اندازی شد و حسابی میان جوان‌ها محبوب شد و حتی سلبریتی‌های خودش را هم داشت. اما با پیدا شدن سروکله فیسبوک روز به روز کمرنگ و در نهایت منسوخ شد. شرکت یاهو نیز طرح تعطیلی این سرویس را از ابتدای سال ۲۰۰۸ کلید زد و در نهایت یک سال بعد یاهو ۳۶۰ به طور کامل تعطیل شد.

فرندفید

خبرخوان‌ها و هواداران وبلاگ فرندفید را بسیار دوست داشتند. یک شبکه اجتماعی خبرخوان که از RSS پشتیبانی می‌کرد و کاربر را متوجه پست‌های جدید مخاطبان، وبلاگ‌ها و اخبار خبرگزاری‌ها می‌کرد. اما فرندفید رقیب جدی برای حریفانش نبود و فیلتر شدن آن در جریان آشوب‌های ۸۸ از طرفدارانش کاست. فرندفید در سال ۲۰۰۹ به شرکت فیسبوک واگذار شد و روز به روز از کاربرانش کم شد. در نهایت در ۹ آوریل ۲۰۱۵ برای همیشه از دسترس خارج شد.

کلوب

بعد از جا افتادن وبلاگ میان ایرانیان یک وبگاه ایرانی به نام «کلوب» به میانه میدان آمد تا ایرانیان را به هم پیوند دهد. سایت کلوب در دی ماه ۱۳۸۳ راه‌اندازی شد و بعد از مدتی یک مسابقه طراحی لوگو راه انداخت که بعد از میان آن آثار ارسالی طرح بالا برنده مسابقه شد و تا پایان کار خود نیز از همان طرح استفاده کرد. پیش از این از طرحی مشابه اورکات استفاده کرده بود. ایرانیان زیادی عضو این گروه شدند و در پایان بیش از ۲ میلیون ۶۰۰ هزار کاربر برای خودش دست و پا کرد. کلوب به علت ایرانی بودن و فیلتر نشدن میان ایرانی‌ها خیلی باب بود و تا مدت زیادی خانه مجازی کاربران اینترنت در ایران شناخته می‌شد. در نهایت این شبکه اجتماعی بعد از ۱۲ سال پاییز امسال به کار خود پایان داد.

فیسبوک

بی‌شک فیسبوک محبوب‌ترین و قدرتمندترین شبکه‌اجتماعی تولید شده‌است. شبکه اجتماعی که همه ‌چیز داشت و با این حال در نسخه‌ها و آپدیت‌های مختلف بازهم شگفتی‌های جدیدی برای مخاطبانش رو می‌کرد. مارکز زاکربرگ خالق فیسبوک ابتدا این شبکه را در ابتدای سال ۲۰۰۴ در دانشگاه هاروارد به وجود آورد تا دانشجویان در آن نام‌نویسی کنند. کم کم فیسبوک پارا فراتر گذاشت و از دانشگاههای دیگر نیز سردرآورد تا اینکه جهانی شد. اعتیاد به یک شبکه اجتماعی ابتدا با فیسبوک بر سر زبان‌ها افتاد و آنقدر محبوب شد که تمام گروههای سنی به عضویت در آن مشتاق شدند. بسیاری از دوستان قدیمی که همدیگر را گم کرده بودند در این شبکه یکدیگر را یافتند. فیسبوک فاصله های دوستی را کم کرد. طوری که کاربران از مکان های مختلف دنیا می توانستند با یکدیگر ارتباط برقرار کنند. این شبکه اجتماعی نیز در سال ۱۳۸۸ در ایران فیلتر شد. اما از محبوبیت آن هیچوقت کاسته نشد و همچنان عضو می گرفت. با اینکه این شبکه اجتماعی هنوزدر جهان فعال و پویاست. اما در دو سال اخیر افت چشمگیری در ایران داشته است. تاخیر در انتشار نسخه تلفن همراه و همزمان فیلتر بودن این شبکه اجتماعی را می توان از دلایل افت طرفداران فیسبوک در ایران دانست. این افت با اوج گرفتن اینستاگرام نیز همراه شد و باعث کوچ کاربران از فیسبوک به اینستاگرام شد. فیسبوک در حال حاضر بزرگترین شبکه اجتماعی در دنیاست که حدود ۲میلیارد کاربر دارد.

گوگل ریدر

در سال ۲۰۰۵ گوگل یک فیدخوان به نام «reader» به سرویس‌هایش اضافه کرد که اگر در تمام دنیا محبوبیت چندانی نداشت میان ایرانی‌ها بسیار محبوب شد. در این فیدخوان شما می‌توانستید با اضافه کردن فید خبرگزاری‌ها، پایگاههای خبری و وبلاگ‌های موردعلاقه‌تان برخی افراد فعال در این شبکه اجتماعی را هم دنبال کنید و لینک‌ها و متن‌های منتشر شده از آنها را هم ببینید و حتی منتشر کنید. در زمان گوگل ریدر چهره‌های مجازی زیادی با نام‌های مستعار رشد کردند و اسم و رسم پیدا کردند که بعدها با همان اسامی در شبکه‌های اجتماعی دیگر حضور پیدا کردند. در مارس ۲۰۱۳ گوگل اعلام کرد می‌خواهد این سرویس را به دلیل کاهش استفاده ببندد. در آن زمان کاربران ایرانی زیادی برای این پست کامنت گذاشتند و از خجالت مدیران گوگلی در آمدند. در نهایت گوگل ریدر چندی بعد از معرفی گوگل پلاس بسته می‌شود.

گوگل پلاس

بعد از تعطیلی گوگل ریدر آواره‌های این شبکه‌ اجتماعی پا در گوگل پلاس گذاشتند و فعالیت‌شان را آنجا آغاز کردند. عده‌ای هم گوگل پلاس را کپی ضعیفی از فیس بوک می‌دانستند و ترجیح دادند در همان فیسبوک عضو باشند. اما به دلیل فیلتر نبودن گوگل پلاس در ایران، عده‌ای به پلاس روی خوش نشان دادند و فعالیت‌هایشان را در این شبکه اجتماعی ادامه دادند. بعد از خوابیدن موج فیسبوک در ایران پلاس تا مدتی پویا بود. اما موج دوم توییتر و جذابیت‌های بصری اینستاگرام، گوگل پلاس را روزبه روز خلوت تر کرد تا مثل این روزها حسابی از رونق بیفتد.

اینستاگرام

بعد از ورود اسمارت‌فون و جا افتادن سیستم عامل‌های آندرویدی و IOS در تلفن‌های همراه شبکه اجتماعی اینستاگرام وارد تلفن‌های همراه شد. نخستین نسخه این شبکه اجتماعی محبوب در اکتبر ۲۰۱۰ مصادف با مهر ۸۹ ارائه شد. اینستاگرام به دلیل جذابیت های بصری به سرعت محبوب شد و توانست در عرض ۴ سال ۳۰۰ میلیون کاربر داشته باشد. اینستاگرام همچنان میان ایرانی ها محبوب است و هر روزه افراد بیشتری در این شبکه حساب کاربری باز می کنند. شبکه اجتماعی مهمی که باعث به وجود آمدن یک سری مشاغل شد و عده زیادی توانستند از این طریق کسب درآمدهای بسیار خوبی داشته باشند. به جرات می‌توان گفت ایرانی‌ها حاشیه‌سازترین کاربران این شبکه اجتماعی هستند و ردپایشان را می‌توان در همه صفحات اینستاگرامی مشاهده کرد. بسیار پیش آمده که در زمان وقوع یک حادثه خاص مثل شکست در یک مسابقه فوتبال و یا برداشتن قرعه‌ جام جهانی، کاربران به صفحه فوتبالیست یا داور موردنظر هجوم برده‌اند و همان‌جا با وی تسویه حساب کرده‌اند.

یکی‌ دیگر از حواشی اینستاگرامی ترویج یک سبک زندگی خاص از سوی کاربران پر فالوور است. کاربرانی با زندگی‌های مرفه مخاطبانشان را حسابی تحت تاثیر قرار می‌دهند. در سال ۹۳ بود که هشتگ و صفحه‌ای به نام #richkidsoftehran حسابی خبرساز شد. هشتگی که پولدارهای تهرانی عکس‌هایشان از ماشین و ساعت و خانه و در کل زندگی پرزرق و برق‌شان را در اینستاگرام تحت این عنوان منتشر می‌کردند. بعد ها پولدارهای دیگر شهرها نیز دست به کار شدند و برای اینکه از قافله عقب نمانند هشتگ پولدارهای شهرشان را ساختند.

آدمهای معمولی و ناشناخته زیادی در این شبکه به یکباره مشهور شدند و به اصطلاح عامیانه تبدیل به شاخ‌های اینستاگرامی شدند. آدمهایی که بعدها توانستند با گذاشتن پست‌های تبلیغی پول‌های زیادی به جیب بزنند. آدمهایی که با لمینت دندان‌هایشان یا مرثیه‌های عاشقانه و ژست خودکشی توانستند چندین میلیون کاربر دست و پا کنند.

اینستاگرام اولین شبکه اجتماعی ست که سایه تهدید فیلترینگ را کمتر از باقی شبکه‌های اجتماعی احساس کرده‌است. شاید یکی از دلایل این موضوع این بود که این شبکه اجتماعی محبوب خیلی کارکرد سیاسی ندارد.

توییتر

توییت به معنی جیک جیک کردن است و برای  همین نماد پرنده آبی‌رنگ در حال پرواز برای این شبکه اجتماعی ساده و محبوب انتخاب شده است. شبکه اجتماعی که کاربران آن تا چندی پیش می‌توانستند تنها از ۱۴۰ کاراکتر برای بیان حرفهایشان استفاده کنند و بعد از چندین سال این تعداد کاراکتر به تازگی به عدد ۲۸۰ رسیده‌است. توییتر در سال ۲۰۰۶ آغاز به کار کرد و طبق آمار تا سال ۲۰۱۲ بیش از ۱۰۰ میلیون کاربر داشت. در ایران نیز کاربران زیادی به این شبکه پیوستند. توییتر در اتفاقات سال ۸۸ فیلتر شد و تا امروز فیلتر مانده‌است. یکی از نکات جالب درباره این شبکه اجتماعی در ایران دو قسمت بودن موج توییتری ست. با وجود اینکه این شبکه اجتماعی از سال ۲۰۰۶ فعال است و همان ابتدا کاربران ایرانی زیادی را به خود جلب کرد. مدتی بی سروصدا بود تا اینکه در یکی دو سال اخیر موج جدیدی ایجاد شد و دوباره رو آمد تا جمعیت ایرانیان توییتر به یکباره چندین برابر شود. توییتر شاید تنها شبکه اجتماعی ست که مسوولان مهم کشوری با وجود فیلتر بودن در آن حساب کاربری مشخص دارند و حتی در بسیاری از موارد به سوالات کاربران پاسخ می‌دهند.

توییتر در زمان اعتراض های سیاسی کاربرد بسیاری دارد و مخاطبان تلاش می کنند با استفاده از هشتگ‌هایی یکسان کلمه موردنظرشان را ترند جهانی کنند. به طور  مثال بعد از گفته‌های بی اساس دونالدترامپ درباره ایرانیان، ایرانی‌ها در توییت‌هایشان بارها از هشتگ #shotuptrump استفاده کردند تا این هشتگ ترند شود و حتی روزنامه‌های صهیونیستی نیز به آن اشاره کنند.  اعتراضات سیاسی در توییتر همواره موثر و مورداستفاده کاربران بوده‌است به همین دلیل گاهی این اعتراضات را «انقلاب‌های توییتری» نیز می‌گویند. از جمله انقلاب مصر و نا آرامی‌ها در کشورهای عربی که در توییتر حسابی رخ نشان داد. مطالعات انجام شده روی بیش از ۳ میلیون توییت در زمان نا آرامی ها در کشورهای عربی نشان داد چندین گیگابایت ویدئو در یوتیوب و هزاران پست وبلاگ، نقش محوری رسانه‌های اجتماعی در شکل‌گیری مباحثات سیاسی در بهار عربی آشکار شده است. برای نمونه، در طول هفته پیش از استعفای رئیس جمهور مصر حسنی مبارک کل توییت‌های مصر و دیگر نقاط جهان درباره تغییرات سیاسی در این کشور از روزی ۲۳۰۰ به روزی ۲۳۰ هزار توییت رشد کرد. طی دو هفته پس از استعفای مبارک، به طور میانگین روزی ۲۴۰۰ توییت از مردم کشورهای همسایه مصر درمورد شرایط سیاسی این کشور پست شده است. در تونس نیز پس از استعفای بن علی، روزانه حدود ۲۲۰۰ توییت ارسال می‌شده است. 

بعد از راه افتادن موج دوم توییتری رفع فیلتر این شبکه بارها سر زبان‌ها افتاد اما در حال حاضر هنوز راهی از پیش نبرده‌است و این شبکه اجتماعی که قالب گفتگوهای آن میان ایرانیان خبری و سیاسی ست هنوز در حالت فیلتر قرار دارد.

وی چت

یکی از آرزوهای بزرگ SMSبازها این بود که بتوانند کم خرج تر پیام رد و بدل کنند و تعداد پیام‌های بیشتری را برای مخاطب خود بفرستند.‌«وی‌چت» را می‌توان اولین پیام رسان اینترنتی دانست که میان ایرانیان شایع شد. این اپلیکیشن پیام رسان چینی سال ۲۰۱۱ در چین تولید شد و به مرور طرفداران زیادی پیدا کرد. یکی از امکانات این نرم افزار نشان دادن فعالان وی‌چتی در فاصله‌های کوتاه کاربر است که به او این امکان دوست‌یابی را نیز می‌دهد. اما این نرم افزار بعد از رایج شدن میان کاربران ایرانی به علت نداشتن امنیت کافی فیلتر شد تا دست ایرانی‌ها از آن کوتاه شود.

وایبر

وایبردر دسامبر ۲۰۱۰ عرضه شد و بعد از وی‌چت سر از تلفن‌های همراه هوشمند درآورد. وایبر به خاطر داشتن فضای زیبا و آسان برای پیام رسانی به سرعت محبوب شد. یکی از نقاط قوت این پیام رسان نسخه ویندوز آن بود که کاربران می‌توانستند با لپ‌تاپ‌هایشان نیز از این پیام رسان استفاده کنند و فیلم و عکس‌هایشان را با دوستانشان به راحتی رد و بدل کنند. کاربران حتی در وایبر گروه‌های دوستی تشکیل دادند و توانستند به ارتباطاتشان قوت ببخشند. وایبر یک رقیب جدی به نام واتس آپ داشت که رقابت بین این دو را حسابی داغ کرد. اما در نهایت واتس آپ به صورت جهانی محبوب‌تر شد تا این نرم افزار در سایه قرار گیرد. یکی از دلایل منسوخ شدن سریع وایبر میان ایرانیان اسرائیلی بودن این نرم افزار بود که باعث شد ایرانی‌ها بعد از پیدا کردن اولین نرم افزار جایگزین به جای دیگری کوچ کنند و نخواهند مکالماتشان را در وایبر ادامه دهند. بعد از کوچ کردن کاربران ایرانی وایبر این نرم افزار بی سروصدا فیلتر شد.

واتس اپ

همزمان و حتی بعد از وایبر پیام رسان واتس‌اپ به شدت میان ایرانیان محبوب شد. نرم افزاری که سرعت بیشتر و سروشکل بهتری نسبت به همتای اسرائیلی خود داشت. این نرم افزار که در سال ۲۰۱۴ در همه جای جهان فراگیر شد فقط در سال اول رایگان بود و در سالهای بعدی از کاربران خود مبلغی معادل ۹۹,. دلار از مخاطبان خود طلب می‌کرد اما در نهایت رایگان شد. واتس اپ میان مردم جهان به خصوص اعراب بسیار محبوب شد به طوریکه وایبر را به طور کامل منسوخ کرد. مدتی هم میان ایرانیان رواج پیدا کرد. اما در نهایت ایرانیان ترجیح دادند از واتس اپ هم کوچ کنند و خانه بهتری برای گفتگوهایشان پیدا کنند و به اپلیکیشن عجیب و غریبی به نام تلگرام کوچ کردند.

لاین

دیگر شبکه اجتماعی که در تلفن‌های همراه حضور پیدا کرد و تا حدی محبوب شد «لاین» بود. نرم افزاری ژاپنی که ظرف دوسال بزرگترین شبکه اجتماعی در ژاپن شد. استفاده ایرانی‌ها از لاین همزمان با سایر نرم‌افزارهای پیام‌رسان بود. اما یکی از قابلیت‌های لاین که نشان می‌داد چه کسانی شماره شما را در حافظه تلفن‌شان ذخیره دارند باعث شده بود در بیشتر تلفن‌های همراه هوشمند حضور داشته باشد. لاین یک میکروبلاگ هم درون خودش داشت که مخاطبان در آن از خودشان می‌نوشتند و می‌شد پای پست‌هایشان کامنت گذاشت. اما این شبکه هیچ‌وقت نتوانست محبوبیت نرم‌افزارهای مشابه خود را داشته باشد.

تلگرام

اواخر سال ۹۳ پیام رسانی در تلفن‌های همراه سروکله‌اش پیدا شد که دنیای ارتباطات را برای  کاربران ایرانی خود زیر و رو کرد. نرم افزاری که حتی دنیای خبر و رسانه را نیز تحت تاثیر خود قرار داد و کانال‌های خبری مستقلی را به وجود آورد. ابتدا دنیای تلگرام محدود به پیام رسانی و ایجاد گروه‌های دوستی بود. اما مزیتی که این شبکه را از نمونه‌های مشابهش متمایز می‌کرد سرعت و توان ارسال فایل‌های پرحجم بود. بعد از آن تلگرام در به روز رسانی‌های بعدی خود امکان ایجاد کانال را ایجاد کرد که مثل انقلابی بزرگ در شبکه‌های اجتماعی بود. تمامی مطبوعات با ایجاد کانال خبری خود در تلگرام فعال شدند و مخاطبان نیز ترجیح دادند اخبار را از طریق همین کانال‌ها دنبال کنند چون تلگرام توانسته بود دسترسی را بسیار راحت‌تر کند. رفته رفته برخی از این کانال‌ها مثل یک گالری استفاده کردند و برای خودشان شغل‌های خانگی ایجاد کردند و توانستند از این طریق کسب درآمد کنند. با وجود همه شبکه‌های اجتماعی رنگارنگ، میل یا همان صندوق پستی الکترونیکی هیچگاه مورد تهدید قرار نگرفته بود. اما تلگرام با نسخه تحت وب و تحت ویندوز خود ایمیل‌ها را نیز تحت تاثیر قرار داد و حتی بازار آنها را کساد کرد. تا کاربران ترجیح دهند فایل‌های کاری خود را به جای ایمیل کردن به فرد موردنظر خیلی سریع و آسان از طریق تلگرام ارسال کنند.

شرکت تلگرام بارها درباره امنیت خود به مخاطبان اطمینان داده و حتی یک جایزه سیصدهزاردلاری هم برای پیدا کردن یک باگ در آن گذاشته‌است که در نهایت هیچ برنده‌ای نداشته‌است. همین سبب اطمینان خاطر مخاطبان این شبکه شده‌است.

فیلتر شدن این شبکه اجتماعی مهم بارها در جلسات مسوولان کشور مطرح شد و هربار تلگرام توانست از زیر تیغ تیز فیلترینگ جان سالم به در ببرد طوریکه چندین بار مسوولان مربوطه اطمینان دادند که به این شبکه اجتماعی محبوب کاری نخواهند داشت اما در ۱۰ دی‌ماه ۹۶ با به وجود آمدن آشوب‌های خیابانی و تحریک مردم از طریق کانال‌های معاند و ضد انقلاب موجود در این پیام‌رسان، مسوولان ترجیح دادند محبوب‌ترین شبکه اجتماعی تاریخ کشور را بالاخره تحویل فیلترینگ بدهند.

بعد از فیلترتلگرام حرف‌ها و حدیث‌ها بر سر جایگزین‌های احتمالی این پیام رسان حسابی داغ شد. پیام‌رسان‌های داخلی و خارجی زیادی نام‌شان بر سر زبان‌ها افتاد. اما در حال حاضر هیچکدام نتوانستند جای خالی غولی چون تلگرام را برای اعضایشان بگیرند. به همین دلیل هنوز اما و اگرها بر سر فیلتر موقتی و یا دائمی تلگرام وجود دارد و معلوم نیست سرنوشت این شبکه اجتماعی محبوب به کجا برسد.